Fort Diemerdam is de laatste tijd in het nieuws vanwege de (bescheiden) restauratie van deze kustbatterij en de bouw van een modern horeca/informatiecentrum erbovenop.
Fort Diemerdam wordt regelmatig beschreven als onderdeel van de Stelling van Amsterdam. Dat is een kring van 45 forten, die de stad vroeger moest beschermen tegen vijandelijke aanvallen. Die voorstelling van zaken is op zijn minst onvolledig, want Fort Diemerdam is veel ouder dan de Stelling.
In een recente uitgave van Ons Amsterdam (september 2012) beschrijven Marius van Melle en Niels Wisman de turbulente geschiedenis van dit fort op aanstekelijke wijze. Wat is er zo bijzonder aan? Diemerdam lijkt een (bescheiden) rol te hebben gespeeld in de ontstaansgeschiedenis van Nederland, met name in de opstand tegen Oranje. Opstand? Het heeft heel wat jaren gekost om de diverse delen van het huidige Nederland samen te voegen tot één natie. Nu eens lag Utrecht dwars, dan weer Gelre of Holland. Diverse stadhouders hebben daaraan hun handen vol gehad. Zo ook stadhouder Willem V. Hij werd in 1787 onder meer gedwarsboomd door een opstandig Amsterdam. Omdat het hem niet lukte daar zijn gezag te herstellen, riep hij de hulp in van zijn familie, in dit geval de koning van Pruisen. Deze trok daarop met een leger van 25.000 man Holland binnen om ‘de Batavieren’ eens een lesje te leren.
In oktober 1787 stond hij voor Amsterdam en om de stad te verdedigen werd onder meer een geschutstelling gebouwd op de Diemerzeedijk, de oostelijke toegangsweg tot de stad. Die bestond uit twee batterijen achter zandwallen met vijf kanonnen. Dat was het begin van Fort Diemerdam. De aanval liep overigens met een sisser af. Doordat het flink was gaan regenen – en de weilanden rond de stad blank kwamen te staan – was de stad moeilijk bereikbaar geworden. De koning van Pruisen bood daarom onderhandelingen aan. Die mislukten. Het fort werd intussen in hoog tempo versterkt en dat bleek geen overbodige luxe want de patriotten waren er fysiek niet best aan toe. De dertig ruiters die de kustbatterij moesten bewaken hadden in twee weken voor 250 gulden aan drank naar binnen gewerkt, waaronder 215 flessen wijn. Op kosten van de stad. Dat waren nog eens tijden! Ze verdedigden hun stelling desondanks met succes. Toch wist het Pruisische leger vanuit Amstelveen de stad binnen te vallen en de Oranje-orde te herstellen. Om dit heuglijke feit te vieren bouwden de Pruisen in Berlijn de Brandenburger Tor. De bewakers van Fort Diemerdam mochten naar huis.
Napoleon
Omdat Diemerdam strategisch van belang was, werd het in de jaren daarna diverse keren verbeterd en uitgebreid. In 1811 kwam Napoleon de kustbatterij zelfs inspecteren en hij was ‘content’. Gedurende de gehele negentiende eeuw bleef het een militair complex. Op een gegeven moment werd Fort Diemerdam omgebouwd tot een kustbatterij die onderdeel werd van de Stelling van Amsterdam. Er waren doorgaans zestig man gelegerd. Samen met Fort Pampus en de kustbatterij op het Vuurtoreneiland bij Durgerdam, vormde het een onderdeel van het zogeheten Zuiderzeefront, dat de hoofdstad moest beschermen tegen eventuele aanvallen vanaf het water. In de Eerste Wereldoorlog hielden dienstplichtigen er de wacht, maar de Stelling van Amsterdam heeft nooit echt dienst gedaan. Hoewel… mogelijk hebben de Stelling en de Hollandse Waterlinie indirect wel een rol gespeeld, want volgens sommige historici had de Duitse keizer mede door deze verdedigingslinies besloten om Nederland in de Eerste Wereldoorlog niet aan te vallen.
De forten Diemerdam en Durgerdam (Vuurtoreneiland) zijn eigenlijk geen echte forten zoals de andere verdedigingswerken van de Stelling van Amsterdam. Het zijn open kustbatterijen. De kanonnen stonden in de openlucht en bij de kustbatterij Diemerdam is het smalspoorlijntje nog aanwezig waarover de granaten van de opslagplaats naar het geschut konden worden gereden. Er is ongetwijfeld vaak geoefend, maar de kanonnen van Diemerdam zijn nooit in actie gekomen omdat het via de Zuiderzee nooit tot een aanval gekomen is. Om landingen op de Diemerzeedijk te voorkomen lag er voor de kust (onder water) een stenen dam. Van hetzelfde type dat ook Pampus moest beschermen tegen een ongewenste landing. Op waterkaarten van het IJmeer wordt daarvoor nog altijd gewaarschuwd.
De kustbatterij bij Diemerdam is vrij toegankelijk, onder meer vanaf de dijk. Bij de recente restauratie zijn er enkele paden over het terrein aangelegd. De oude aarden wallen zijn vrij steil. In de diepe kom achter de kustbatterij worden in het zomerseizoen voorstellingen gegeven. Bezoekers kunnen t.z.t. bij het informatiecentrum inlichtingen krijgen.
(research: Gerard Goudriaan)
Lees meer verhalen uit de serie Historische plekken in het oosten, zoals over het Flevopark en het IJmeer.