In het boekje Ontdek het Oostelijk Havengebied staat onder meer een erfgoedroute die de lezer erlangs leidt, en toch zullen maar weinig mensen het kennen: het voormalige administratiekantoor van de Samenwerkende Haven Bedrijven. Kortweg: het SHB-gebouw op Java-eiland. Het gaat schuil achter bomen op een grasveld aan het Azartplein en heeft een achteruitzicht op de stilgevallen IJhaven. Bijna niemand heeft er oog voor.
Het opmerkelijk hoekige gebouw is in 1918 ontworpen door de Hilversumse architect J.W. Hanrath, grondlegger van de Gooise landhuisstijl, en D.F. Slothouwer, die in Oud-Zuid een en ander heeft ontworpen. Kortom, chique architecten. Het kantoorblok was opgezet als loonadministratiecentrum dat de werving en betaling van losse havenarbeiders – de arbeidspool – vorige eeuw in goede banen moest leiden. De uitbetaling vond plaats in de hoge, met een grote glazen koepel overdekte hal.
Een arbeidspool? Hans Boot heeft er in 2011 aan de Universiteit van Amsterdam een proefschrift over geschreven: ‘Opstandig volk, neergang en terugkeer van de losse havenarbeid’. Hij schrijft dat in de vorige eeuw de aanvoer van lading in de havens nogal onregelmatig was. Daarom maakten ondernemers in de haven graag gebruik van losse arbeidskrachten. Als er veel vracht werd aangevoerd, had men veel mensen nodig. Maar liep de aanvoer terug, dan waren de havenbaronnen hen liever kwijt dan rijk. Deze losse havenarbeiders werden aanvankelijk geronseld in de havenkroegen, maar dat leidde uiteraard nogal eens tot ‘sociale onrust’. Om een en ander beter te kunnen reguleren werd in 1917 een havenpool opgezet die losse havenarbeiders op afroep leverde en tevens de betaling regelde. Op een gegeven moment zat bijna de helft van alle Amsterdamse havenarbeiders in die pool. Het SHB-gebouw vormde het zenuwcentrum.
Veel mensen vonden destijds dat het nieuwe SHB-kantoor een sombere uitstraling had en dat hing waarschijnlijk samen met de hoekige lijnen en de zware muren. De twee ronde raampjes in de voorgevel waren kennelijk niet in staat om die strengheid te doorbreken. Om het gebouw een vriendelijker aanblik te geven was er een glazen koepeltje op geplaatst. Dat zag je vanaf de grond echter niet of nauwelijks. Het is ook niet bekend of veel havenarbeiders daardoor over de havens hebben uitgekeken, maar in elk geval zorgde het wel voor royaal licht in de hal. Het koepeltje heeft de Tweede Wereldoorlog niet overleefd. In mei 1940 werd het door de Duitsers vervangen door een batterij luchtafweergeschut vanwege de strategische ligging aan de haven. Na de oorlog is het niet teruggeplaatst. Wel werd er later een extra verdieping op het gebouw gezet voor de directeurswoning. Die moest van licht materiaal worden gemaakt omdat het gebouw slechts gedeeltelijk was onderheid.
Met het teruglopen van de havenactiviteiten werd het steeds rustiger in en rond het grote SHB-gebouw en uiteindelijk werd het gesloten. Begin jaren tachtig werd het door kunstenaars gekraakt. Jarenlang hebben die er creatief huis kunnen houden, maar in 1990 vloog tijdens een zware februaristorm een deel van het dak eraf. Daarop verkocht de SHB het gebouw aan de gemeente.
Een schip?
In overleg met de kunstenaars werd in 1991 besloten het markante gebouw te renoveren. Koen Crabbendam – van CASA architecten – werd aangetrokken om deze klus te klaren. Hij heeft geprobeerd de nautische historie van het gebouw te laten terugkeren in zijn ontwerp: wie welwillend kijkt, zal in het verbouwde kantoorpand een zeeschip zien met als meest markante kenmerk de ‘scheepsbrug’. Deze wordt gevormd door de bovenste, blauwe etage aan de voorkant. Ook de ronde raampjes (patrijspoorten) eronder dragen enigszins bij aan het nautische uiterlijk. Aan de achterzijde kun je een scheepstrap herkennen. Maar je moet wel over voldoende fantasie beschikken, want door het hoekige karakter van het gebouw is het lastig om er een scheepsromp in te zien. Het is trouwens sowieso moeilijk om het bouwwerk goed te bekijken, want het gaat grotendeels schuil achter bomen en ligt ingeklemd tussen de hoogbouw op dit eiland.
Opmerkelijk is vooral de ruime centrale hal, waar vroeger de havenwerkers hun werkbriefjes inleverden en werden uitbetaald. Deze lichte, symmetrische ruimte is – volgens architectenbureau CASA – zeer geschikt als expositieruimte, maar wordt nauwelijks als zodanig benut. Er is nu een medisch centrum gevestigd. Vanuit de hal voeren trappen omhoog naar de etages met de woningen. De hekken langs de balustrades doen denken aan die van scheepsdekken. Zeer fraai vormgegeven. Dat wel. Het plan om in het SHB-gebouw betaalbare atelierwoningen te maken liep helaas spaak door het wegvallen van subsidies. Er zijn nu ‘gewone’ appartementen.
Wanneer ik op een regenachtige herfstdag (weer) eens ga kijken ben ik niet de enige. Rond het grote gebouw loopt een groepje architectuurtoeristen met de gids van het Oostelijk Havengebied mee. Ze wijzen elkaar op de ronde ramen, de natuurstenen muurdelen en de blauwe scheepsbrug.
Door Jaap Willems (research: Gerard Goudriaan)
Lees meer verhalen uit de serie Historische plekken in Oost, zoals over het Fort Diemerdam, het Flevopark en molen De Gooyer.