Decennialang vond bij Het Grasmat elke vrijdag een van de twee koningen op de speelborden zijn Waterloo. Als dat niet gebeurde, werd de strijd op het nabijgelegen voetbalveld beslist met penalty’s schieten. Avonden en nachten bij de pionier in de schaakwereld groeiden uit tot (officieus) Amsterdams erfgoed. Adrienne Cramer was tien jaar lang voorzitter van de iconische club uit Watergraafsmeer.
Zoals Adrienne het zich herinnert waren de beginjaren van Het Grasmat ongeveer hetzelfde als bij andere sportclubs. “Na de voetbaltrainingen en wedstrijden hadden spelers vaak zin om te kaarten. Bij voetbalvereniging Taba in Watergraafsmeer wilden de sporters schaken.” De dan nog aspirant leden zijn meestal vrijzinnige, op linkse of neutrale politiek georiënteerde mensen met kennis van geschiedenis en lopende zaken. Ze houden van een joint, bier, muziek en gezelligheid. “Voor hen was die combinatie een wezenlijk onderdeel bij het schaken.”
De Grasmat-formule slaat aan. “Het was de tijd dat Joost Swarte op de radio cannabis aanprees en voetbal lang niet zo populair was als nu. Taba was blij met de nieuwkomers en gedoogde daarom veel. Door de schakers zat de kantine op vrijdag weer vol.” Om mee te kunnen doen in de officiële competitie ontstaat het idee een eigen, vrije schaakclub op te richten waar blowen, drinken, muziek en praten tijdens de wedstrijden zijn toegestaan. De Schaakbond Groot Amsterdam ziet niets in een eigen club voor de Taba-spelers en wil dat die zich bij bestaande clubs aansluiten. De voetballers claimen hun recht en trekken aan het langste eind. Het Grasmat gaat rond 1983 verder als een officiële schaakclub die uitkomt in de landelijke competitie. De kantine van Taba blijft de standplaats.
Andere schaakclubs hebben moeite met de excentrieke nieuwkomers. Ze roken joints, draaien muziek, praten met elkaar en doen het tot overmaat van ramp goed in de competitie. De SGA, nog altijd geen liefhebber van de Amsterdamse club met vrije geesten, dwingt af dat het voortaan stil is tijdens de thuiswedstrijden van de Grasmatters. Hoewel het reglementair klopt, vermoeden sommige leden dat hun club voor straf onderaan in de competitie moet beginnen. De resultaten van Het Grasmat verdienen een hogere plek en de SGA maakte in het verleden uitzonderingen. De eerste zes jaar promoveren alle teams, waardoor de club alsnog in steeds meer competities meedoet en geschiedenis schrijft als een alternatieve, progressieve schaakvereniging (die elke week een maaltijd serveert). De club reist over water naar de Gentse feesten waar de leden op het schip overnachten en stuurt twintig man naar het prestigieuze Hoogovenstoernooi, tegenwoordig het Tata Steel Chess Tournament.
Begin jaren ’90 groeit het ledenaantal veel harder dan Het Grasmat aankan. Uit nood neemt de club tijdelijk geen nieuwe spelers aan. In de hoogtijdagen verzorgt Adrienne op clubavonden voor veertig man driegangenmaaltijden die drie gulden per persoon kosten. “Dat was echt goodwill en ging puur om het samenzijn.” De clubavonden hebben na de schaaklessen geen sluitingstijd en gaan soms nachten door. “Soms kwamen we er niet uit wie een schaakpartij won. Dat losten we op door in alle vroegte penalty’s te trappen en zo de winnaar te bepalen.”
De vrijzinnige vereniging onderhoudt warme banden met het minstens zo legendarische Ruigoord. Veel Grasmatters zijn vaste gasten op de roemruchte feesten in het kunstenaarsdorp, waar enkele clubleden van het eerste uur wonen. Ze leggen een link met de door hen geliefde club. Het eerste schaaktoernooi dat zij in de kerk van het creatieve gehucht organiseren is een succes. Het valt samen met het weekend dat Herman Brood en Nina Hagen in de kunstenaarskolonie ‘trouwen’ voor hun film Cha Cha.
Het meerdaagse Grasmat-open is populair én berucht. “In principe hielden we het toernooi elk jaar rond Pinksteren. Alleen als andere clubs tegelijktijdig activiteiten organiseerden pasten we de data aan.” Er is altijd livemuziek. Tijdens een vroege editie komen oud-leden van The Outsiders, de beroemdste band uit Oost, langs. Voor veel schakers is Het Grasmat-open een race tegen de klok en slaap. Ze feesten tot diep in de nacht en spelen ’s ochtends vroeg een serieuze partij. Bij het evenement staat ook het voetbalverleden van de club centraal. “Op zondag voetbalden we tegen grootmeesters als Manuel Bosboom, die bij ons simultaan schaakte, Erik van den Doel en Dimitri Reinderman. Ze wonnen alles, ook de voetbalwedstrijden.” Net als bij de Ruigoord-open toernooien krijgt de winnaar een schilderij van kunstenaar én Grasmatter Hans Gritten, die zijn werk belangeloos beschikbaar stelt en ook de affiches maakt.
Nadat Adrienne halverwege de jaren ’90 haar functie als voorzitter neerlegt, neemt het aantal leden tot 2003 om meerdere redenen gestaag af. “Spelers stopten met blowen, kregen partners en kinderen. Er ontstonden conflicten over het bovenmatige alcohol- en drugsgebruik van sommige spelers.” Ook klinken er – na jaren eensgezindheid daarover – wanklanken over de muziek, een van de zuilen van Het Grasmat. “Niemand eiste stilte, het ging erom dat de een klassiek en de ander Jimmy Hendrix wilde horen.”
Het conflict tussen het eerste team en de overige leden heeft grotere gevolgen. “We zaten in een patstelling waar veel clubs mee kampten. Onze beste spelers kwamen niet meer naar de clubavonden, tegenstanders uit andere teams waren te zwak voor hen. Tegelijkertijd kostte het eerste team de club het meest. De spelers reisden door het hele land om Het Grasmat te vertegenwoordigen en kregen de kosten vergoed. Omdat we leden verloren hadden we minder inkomsten, waardoor de contributie eigenlijk omhoog moest. Dat lag heel gevoelig. Uit sociale overwegingen begonnen we als goedkoopste schaakclub van Amsterdam. Veel oudgedienden stonden erop dat dit zo bleef.” Alle aangedragen oplossingen bieden geen uitkomst. Uiteindelijk verlaat het eerste team de vereniging.
In 2002 sluit Maarten Leeuw zich aan bij Het Grasmat. Jarenlang kookt hij bijna wekelijks voor de schakers. Het is zijn lokmiddel om ze naar de club te krijgen. Door zijn inzet, en die van andere leden, heeft de club in 2004 een kleine opleving. De jaren daarna sterft de vereniging een langzame dood. De banden met Taba verslechteren, worden problematisch. Door de groei van het voetbal is de vereniging (veel) groter geworden dan Het Grasmat en de clubs delen nog steeds de kantine. Taba wil meer contributie van Het Grasmat. Om principiële redenen gaan belangrijke leden daar niet mee akkoord. Door een weer dalend aantal spelers bij de schaakclub zijn er ook weinig financiële middelen. Met het rookverbod uit 2008 als troefkaart accepteren ouders niet meer dat hun voetballende kinderen verzamelen in een met schrale bier- en tabakslucht gevulde kantine, de in allerijl tegen elkaar open gezette ramen ten spijt.
De toekomst wordt onzeker. Maarten zet zich tot het laatst in voor het behoud van Het Grasmat. Adrienne heeft dan al vrede met het opheffen van de club. “Op een moment moet je aanvaarden dat iets niet meer is wat het was. Hetgeen je voor stond en je met passie voor inzette. De helft van de teams kwam weinig of helemaal niet meer opdagen. Te vaak zaten we alleen met een paar dronken mensen aan de bar. Na verloop van tijd vond ik het mooi geweest.”
Omdat de belangrijkste pionnen van Het Grasmat bij gebrek aan alternatief hun eigen club in 2017 schaakmat zetten, gaat de vereniging na een memorabel slotfeest op in ENPS (Eerste Nederlandse Populaire Schaakschool). Sommige spelers verhuizen mee naar de club.Onder aanvoering van ENPS is er in 2018 nog een Grasmat-open toernooi bij Taba. De finalisten spelen op de middenstip van het voetbalveld, sterke schakers doen verslag vanuit de kantine. Het Ruigoord-open bestaat nog steeds. Elk jaar levert ENPS de materialen voor het toernooi, waar de rijke geschiedenis van Het Grasmat voortleeft.
