Sinds 1932 is de Berlagebrug (brug nr. 423) onderdeel van een belangrijke verbindingsroute tussen Oost en Zuid. Aanvankelijk zou de basculebrug Amstelbrug heten, maar vrijwel meteen werd de naam veranderd in die van de persoon die de brug esthetisch ontwierp en met het neerhalen van de val ook opende: de architect Hendrik Petrus Berlage (1856-1934). Technisch gezien is het rijksmonument een creatie van ingenieur Cornelis Biemond (1899-1980).
Berlage had in 1915 al een plan voor een brug tussen de toekomstige Amstellaan en Oost. De door hem ontworpen Transvaalbuurt is dan volop in aanbouw. De Rivierenbuurt – ook door Berlage ontworpen – en Betondorp worden in 1925 voltooid en vergroten het belang van een brug. Op dat moment is de Nieuwe Amstelbrug uit 1903 de meest nabijgelegen oeververbinding tussen Oost en de Pijp. Ter hoogte van de Berlagebrug voer destijds een pont, die later iets zuidelijker de Amstel oversteekt en halverwege de jaren ’50 wordt opgeheven na de opening van de Utrechtsebrug en de Omvalbrug.
In eerste instantie selecteert Publieke Werken (voorloper van Dienst Ruimtelijke Ordening) Piet Kramer (1881-1961) als architect. Door het lobbywerk van raadslid Zeeger Gulden (1875-1960 en de afkeer van sommige raadsleden tegen Kramers ontwerpen voor de Amsterdamse School, valt de keus toch op Berlage. Gulden en Berlage hadden al aan het Mercatorplein gewerkt en de gemeente wil laatstgenoemde eren voor zijn ontwerpen.
Berlage en Wichert Arend de Graaf (1880-1970), voorganger van Biemond, staan voor grote uitdagingen. Stremming tijdens de bouw is onmogelijk, de Amstel moet altijd bevaarbaar zijn. De te verbinden stadsdelen zijn niet op gelijke hoogte. Oost ligt op polderniveau en de Rivierenbuurt op stadsniveau. De breedte en lengte van de brug zijn moeilijk te combineren, de Amstel is op dit stuk ruim 100 meter breed.
In 1928 is het ontwerp klaar. Midden op de brug is in de vorm van een toren een brugwachtershuisje, met daarop de Genius van Amsterdam. Ze komt uit het water, draagt een kroon en schittert in de zon. Dit kunstwerk van stadsbeeldhouwer Hildo Kroop (1884-1970) symboliseert de grens van Oost en Zuid. Kroop maakte eerder al een medaille ter ere van Berlages 70e verjaardag. De ornamenten op de noordzijde van de brug verbeelden stedelijk gebied, die aan de zuidzijde natuur en rust.
De geschatte bouwkosten van de Berlagebrug zijn 1,6 miljoen gulden en de realisatie begint zomer 1929 aan de westelijke zijde, en snel daarna ook aan de overkant. Vanaf de oevers wordt deels in de Amstel gebouwd, de werkelijke lengte van de brug is 80 meter lang en 24 meter breed. Er zijn vijf doorvaarten. Op dat moment is het de grootste brug van Amsterdam. Het bouwwerk is gemaakt van onder andere oranje verblendsteen en natuurstenen hoekblokken. De brug vormt een geheel met de omgeving en dus met de Amsterdamse School.
Op 28 mei 1932 is in aanwezigheid van toenmalig burgemeester Willem de Vlugt de openingsceremonie. Tot de Mr. Treublaan aan de oostzijde in 1939 is voltooid, ligt de Berlagebrug er aan die kant wat verlaten bij, al ontlast de brug door de verbinding met de Weesperzijde dan al het verkeer. Datzelfde jaar opent Station Amsterdam Amstel en neemt het gebruik van de brug nog meer toe.
Als aan het eind van de Tweede Wereldoorlog de geallieerden richting Amsterdam trekken, heeft het verzet het idee de Berlagebrug op te blazen om te voorkomen dat de nazi’s naar het oosten en richting Duitsland vluchten. Zo ver komt het niet. Wel staat de brug open om hun aftocht te bemoeilijken en is de brug op 7 en 8 mei de rode loper voor de Britse en Canadese geallieerden.
In zekere zin is de Amstelbrug zijn tijd vooruit doordat de naam direct na opening al verandert in Berlagebrug. Uit eerbetoon voor de bevrijders van de nazi’s wijzigt de naam Amstellaan in 1946 in Stalinlaan, de Noorder Amstellaan wordt Churchilllaan en de Zuider Amstellaan heet voortaan Rooseveltlaan. Door de Russische inval in Hongarije tien jaar later wordt de Stalinlaan omgedoopt in Vrijheidslaan. In 1958 gaat het Westerscheldeplein verder onder de naam Europaplein, dit als reactie op een Europese resolutie waarin elke gemeente werd gevraagd een straat naar het werelddeel te vernoemen.
Anno 2024 is de Berlagebrug een van de bruggen in de stad die het meeste verkeer verwerkt. De brug werd afgelopen decennia meerdere keren aangepast of gerenoveerd. In 2023 zijn de monumentale onderdelen gerestaureerd en kreeg de brug een nieuw binnenwerk en wegdek, waarvan de tramrails niet blijken te passen op het al bestaande spoor. Op dit moment is het nog steeds niet mogelijk om trams over de brug te laten rijden. Ook ontstonden half maart problemen met de slagbomen die aan de oostzijde niet meer omhoog gingen en het verkeer een avond stremden.
Amsterdam heeft een kleine tweeduizend bruggen. Zo’n tien procent daarvan ligt in Oost. Vroeger hadden de meeste bruggen alleen een nummer, tegenwoordig dragen ze steeds vaker een naam. Een serie over bruggen in Oost. Deze keer: de Berlagebrug.
Een brug in de Brug: Berlagebrug
