Hij liep van de Zeeburgerdijk tot aan de oostpunt van de strekdam, vier kilometer verderop: de ‘Smeerpijp van Amsterdam’. Al vanaf begin 1900 werd via deze persbuis een groot deel van het Amsterdamse rioolwater geloosd op het IJmeer. ‘Waar’, zoals een toenmalige medewerker van de GGD het verwoordde, ‘het afval in herkenbare toestand’ op de bodem lag. Pas toen in 1982 de rioolwaterzuiveringsinstallatie Oost in gebruik werd genomen, werd de ‘Smeerpijp’ overbodig.
Een toch wel historische gebeurtenis. Nadat de Amsterdamse gemeenteraad begin 1900 het besluit nam om huishoudens van buiten de Singelgracht van riolering te voorzien, stroomden immers onvoorstelbare hoeveelheden poep en pies onbekommerd het open water in. Ga maar na. Het ongezuiverde afvalwater werd – via een aan de Zeeburgerdijk gebouwd gemaal – onder het Merwedekanaal (nu Amsterdam-Rijnkanaal) door geperst, waarna het bovengronds via het Zeeburgereiland en de strekdam pardoes op de Zuiderzee werd geloosd.
Alfred Bakker, al twintig jaar werkzaam bij Ingenieursbureau Amsterdam, stuitte op de ‘Smeerpijp’ tijdens zijn onderzoek naar de historie van Zeeburgereiland. Hij kan er nu wel om lachen. Maar is even zo ernstig over de geschiedenis. “Het is achteraf onvoorstelbaar,” zegt hij. “Het IJsselmeer was nog de Zuiderzee. Niet alleen Amsterdam, ook andere Zuiderzeesteden loosden daar zo maar hun ongezuiverde rioolwater op. Dat ging zo, toen.”
Zeebreker
Bakker legt een kaart op tafel en wijst: “Hier, de strekdam, toen Zeebreker geheten, werd in 1890 aangelegd om te voorkomen dat de vaargeul naar de Oranjesluizen zou dichtslibben. Hij vormde samen met twee andere dijken de driehoek die nu Zeeburgereiland heet. Dat was in eerste instantie een baggerbergplaats. Die zeebreker liep als noordoostoever van dat eiland oostwaarts de Zuiderzee in. Op de kruin kwam een lichtbaken voor de scheepvaart. Dat staat er nog.”
“In 1907 is op die zeebreker de ‘Smeerpijp’ aangelegd. Het gekke is, dat ecologen ook toen al bezwaren hebben geuit. En er werd ook wel degelijk gecontroleerd. Want om te mogen lozen, had Amsterdam een vergunning nodig van het Rijk. De jaarlijkse watercontroles werden uitgevoerd door het laboratorium van de Amsterdamse GGD. Op zeven vaste punten tussen Durgerdam en Pampus. Rondom de uitmonding dus. En wat bleek? (Alfred kan het zelf ook bijna niet geloven), jaar in jaar uit waren de uitkomsten goed.”
Uit een onderzoeksrapport van de GGD in die tijd: Van het uitmondingspunt af krijgt men een strook, waarin het afval in nog herkenbare toestand den bodem dekt, dan een strook van fijne modder die nog hevig stinkt, dan een veld van draadbacteriën, een slakkenzone, dan een wormenzone en tenslotte een zone van schelpdieren. De massa was – zo maakt het rapport duidelijk – zichtbaar als een vetvlek met een doorsnede van 250 meter. Op 2 km van het lozingspunt was het zeewater weer normaal. Blijkens de aanwezigheid van zoveel schelpdieren was het voor de visstand dus niet eens zo ongunstig, die poepzooi.
Afsluitdijk
Natuurlijk knepen de milieudiensten ’m, toen in 1932 even naar het noorden de Afsluitdijk werd aangelegd. En de Zuiderzee het IJsselmeer werd. Bakker: “Dat verkleinde wateroppervlak – zo was de verwachting – zou wel eens een ongunstig effect kunnen hebben op de afbraak van afval. Maar tot verbazing van de onderzoekers was dat niet zo. Ook toen leidde de lozing nooit tot ecologische rampen.”
Dus liet men ook na voltooiing van de Zuiderzeewerken het rioolwater onverminderd het IJmeer in stromen. Op een goed moment kwam dat van zo’n 550.000 Amsterdamse huishoudens, meer dan 100.000 m3 rioolwater per dag.
Intussen was men in de stad toen al wel bezig met de aanleg van andere rioolsystemen. De eerste rioolwaterzuiveringsinstallatie (RI) kwam in Zuid, in de jaren twintig. Daarna werd RI-West aangelegd en in de jaren zeventig werd begonnen met de bouw van RI-Oost op Zeeburgereiland. Toen die klaar was in 1982 is de ‘Smeerpijp’ ontmanteld. ‘Tja’, zegt Bakker, ‘beetje laat dus. Je moet er maar niet aan denken hoeveel troep, hoeveel ongezuiverd rioolwater er al die jaren in het IJmeer is gestroomd.”
Overigens is een jaar of tien geleden – toen IJburg 2 nog een zekerheid leek – voor alle zekerheid nog eens onderzoek verricht naar de kwaliteit van de waterbodem aldaar. Bakker: “Toen werd ontdekt dat de bodem rond de voormalige uitmonding is verontreinigd met metalen. Wat dan weer in verband kan worden gebracht met de uitwerpselen die daar jarenlang het meer in stroomde. Maar er werd ook geconcludeerd dat er geen gevaar is voor volksgezondheid.”
Vogeleiland
Inmiddels zijn alle RI’s alweer ontmanteld. Rioolwaterzuivering gebeurt nu via een installatie in het westelijk havengebied. Het rioolwater wordt daar, via in de jaren negentig aangelegde ondergrondse rioolpersbuizen, naartoe gestuwd door boostergemalen. Een daarvan, een blauwe, staat duidelijk zichtbaar op Zeeburgereiland.
Na afbraak van de ‘Smeerpijp’ werd de voormalige zeebreker, nu echt strekdam geheten, opengesteld voor publiek. Een bijzonder stukje natuur, waar vossen en ringslangen leefden. In 2007 werd de strekdam doorgeknipt, om het de scheepvaart tussen IJburg en het IJ makkelijker te maken. Het vrijgekomen eilandje werd vergroot met opgespoten zand en als natuurlijkcompensatie voor IJburg omgedoopt tot Vogeleiland.
Het resterende deel van de strekdam ligt er nog steeds, maar is wel een stuk korter geworden. Bijna niets herinnert er meer aan de ‘Smeerpijp’. Maar wie goed kijkt, merkt op dat de betonstenen die zijn geplaatst om het spoor van de smeerpijp op te vullen, afwijken van de oorspronkelijke taludbekleding.
Het rioolgemaal Zeeburgerdijk bestaat nog steeds, het is nu in gebruik als trouwlocatie.
Opkomst en ondergang van een smeerpijp
1890: aanleg Zeebreker
1894: aanleg kade langs zuidzijde van het huidige Zeeburgereiland
1907: bouw rioolgemaal Zeeburgerdijk
1911: aanleg smeerpijp bovengronds op de kade uit 1894 en op de Zeebreker
1932: afsluiting Zuiderzee
1977–1982: bouw Rioolwaterzuiveringsinstallatie Oost
1982: sloop smeerpijp
2009: knip in de strekdam en aanleg Vogeleiland
Lees ook:
Nieuw eiland in het IJ (06-07-2009)
Luftwaffe op Zeeburgereiland (2011)