“Veel, heel veel eeuwen geleden was er boven het IJ een dijkdorp dat Zosenerdam heette.”
Zo luidt de beginzin van een kinderboek* dat ik onlangs schreef voor scholieren uit Noord. De leerlingen krijgen het cadeau van hun koepel van openbare basisscholen. Ze lezen over de geschiedenis van Noord en de toekomst van hun school. Het middeleeuwse Zosenerdam leek me een sprookjesachtig decor voor de opening van het verhaal.
Van het dijkdorp Zosenerdam weten we dat het heeft bestaan, maar veel meer ook niet. Samen met bijvoorbeeld Holysloot en Durgerdam was het een van de eerste plaatsjes van Waterland. Tussen Vliegenbos en Schellingwoude moet ’t hebben gelegen. Tegenover Java-eiland bij het industrieterrein met die enorme wolkenfabriek aan het IJ. Ergens in de veertiende of vijftiende eeuw is het dijkdorpje ‘verdronken’.
De oostkant van Amsterdam had net zo’n dorp: Oetewaal. Dit lag ter hoogte van het Tropenmuseum bij de Linnaeusstraat. Oetewaal hield het zo’n anderhalve eeuw langer vol dan Zosenerdam. Lang genoeg om de Tachtigjarige Oorlog mee te maken, waarin het volledig werd platgebrand. Overblijfselen van Oetewaal spoelden in de verschillende stormvloeden van de zeventiende eeuw weg. Niets meer van terug te vinden. Het IJ was in die jaren een wild om zich heen maaiende arm van de Zuiderzee.
Terug naar Zosenerdam. Natuurlijk had het volk van Waterland een dijk gelegd. Maar een dalende veenbodem, inzakkende dijk en wassend water vormen een problematische combinatie. Bij elke stormvloed zullen de inwoners van Zosenerdam ’m geknepen hebben. Zo’n zes eeuwen geleden eindigde het sprookje. Zosenerdam verdween onder het water om er nooit meer uit op te duiken. De overlevenden wierpen honderden meters noordelijk een nieuw dijkdorp op dat ze ‘Nieuwendam’ noemden.
Waar Schellingwoude overgaat in Nieuwendam, ter hoogte van de betonnen boogbrug, splitst de dijk in twee onverklaarbare stukken. De ‘echte’ Nieuwendammerdijk wijkt in noordwaartse richting terug, alsof het de luwte zoekt. Het zuidelijke stukje Nieuwendammerdijk volgt min of meer de IJ-oever. Op deze plek proef je een cocktail van meerduidige historiek. Het pragmatische hier-en-nu op het ‘Gembo’-terrein – officieel industrieterrein Noord 9 – met z’n scheepswerf, Rembrandt Glas en duik- en bergingsbedrijf J. Drost. Gemengd met het ruige groen van ’t Rietland en wat liters ongedempt IJ (voor het gemak Zijkanaal K genoemd). Op smaak gebracht door een suggestief residu van een loos stukje dijk. Doe dit mysterieuze landschap nog even door de blender. Dan komt het droombeeld van het verzonken Zosenerdam bovendrijven. Anders dan Oetewaal is het nooit tijdens een of andere twist platgebrand – dan hadden we het wel geweten. Er is nooit serieus naar het dorp gezocht. Tweede helft negentiende eeuw, met de aanleg van de Nieuwendammerham, is het dorp begraven in zijn eigen sop en veenland. Eens las ik over de uitstekende conserverende eigenschappen van veen. Liggen de restanten van Zosenerdam niet gewoon in redelijke staat, ergens vijf meter ondergronds, te wachten om boven te komen?
Sinds kort is er het plan de Zuiderzeeweg door te trekken naar het Hamerkwartier. Misschien wel dwars door Zosenerdam. Ik hoop dat deze weg ondergronds komt. Zo sparen we het fraaie groen van Rietland en Vliegenbos. Als bijvangst stuiten we, hopelijk, op Zosenerdam.
*De Kroon der Wijsheden is gratis te downloaden op de website murenbrekenmetersmaken.nl.