Op de rand van de Ertskade en de havenkom van het IJ, waar nu flatgebouw De Steltloper staat, was ooit het architectonisch klapstuk van het Oostelijk Havengebied gepland. Fountainhead. Bewoners van Sporenburg trokken ten strijde en bedongen een veel kleiner gebouw.
In de jaren dat ik op Borneo-eiland woonde, was het nog een hobbelig voetbalveldje. Daar aan de Ertshaven moest het architectonisch sluitstuk én klapstuk van de buurt komen. Maar omwonenden plakten posters op de ramen met Stop Fountainhead! Een boosaardig wolkenkrabbertje met graaihandjes, een krachtig beeld. Voor het eerst zag ik hoe buurtbewoners een voor hen ongewenste stedelijke ontwikkeling in een kapitalistisch frame plaatsten. De vooraanstaande architecten en juristen die er woonden voerden een effectieve strijd. Met vertragingstactieken en een handje geholpen door opeenvolgende crises in de wooneconomie, kon er na jarenlange juridische strijd een streep door Fountainhead. Bewoners mochten toen zelf een ontwerp kiezen. De tegenover de kavel wonende architect ontwierp een rank gebouw waaruit het publieke buurtbordes plus 2/3 van het woonvolume verdwenen.
Meteorieten
Afgelopen maand was in het Borneo Architectuur Centrum (BAC) de documentaire Droom van een gebouw te zien. De film van Edwin Trommelen en Paul Enkelaar is een reconstructie van dit nooit gebouwde Fountainhead. Een plan met een bijzondere opzet waarin het bouwwerk een cruciale rol speelde. In de documentaire wordt uitgelegd hoe het gedroomde gebouw qua positionering (een bepaalde diagonaliteit), vormgeving (een publiek bordes) en massa (een grote meteoriet) de spin-in-het-web van het Oostelijk havengebied moest worden. Niet zomaar het grootste gebouw van de wijk maar de noodzakelijke compositorische rationale. Fountainhead zou de monotone horizontale gevelwanden van Borneo-Sporenburg doorbreken. Want eerlijk is eerlijk: Panama- en Ertskade, Stuurman- en Borneokade zijn amper tien meter hoog terwijl ze aan waterkommen liggen van meer dan 100 meter breed. Gevels zo laag dat het alom aanwezige water ze niet weerspiegelt – de verhoudingen kloppen niet. Juist de stedenbouwkundige meteorieten compenseerden die missende verticale allure. Adriaan Geuze, die het masterplan van Borneo-Sporenburg tekende, zag op de valreep zijn compositie om zeep geholpen. “Daar is Borneo-Sporenburg gestorven,” verzucht hij in de documentaire.
Ayn Rand
Fountainhead ontleende zijn naam aan de gelijknamige roman uit 1943 van schrijfster Ayn Rand. Zij koos een modernistische architect, Howard Roark, als hoofdpersoon. In het boek verpersoonlijkt hij compromisloze architectuur vanuit een integer ideaalbeeld. Als tegenhanger van de neiging om het uiterlijk van gebouwen ‘klantgezwicht’ om te vormen naar de wensen van bewoners of de smaak van de meerderheid. Amerikaanse architectuur werd gedomineerd door Griekse en Romeinse neostijlen – denk aan het Capitool en het Witte Huis. Zelfs het staal en beton van wolkenkrabbers werden verpakt in een Louis Quinze-buitenkant. Binnen dit neoclassicistisch smaakdictaat is Howard Roark een luis in de pels. Hij neemt uitsluitend werk aan als zijn functionalistische ontwerpen worden gebouwd zoals hij ze getekend heeft. Hoogtepunt – of eigenlijk dieptepunt – is dat een van zijn gebouwen na voltooiing wordt ‘verfraaid’ met in het oog springende sierlijke toevoegingen. Om kort te gaan: in het holst van de nacht sluipt hij zijn gebouw in, stopt het vol dynamiet en blaast het op.
Gelukkig is Adriaan Geuze geen Howard Roark. Maar wat eeuwig zonde dat de architectonische kroon op het Oostelijk Havengebied in blessuretijd een doorluchtig petje werd. “Een gebouw zonder eigenschappen dat zich excuseert voor zijn bestaan,” noemt Geuze De Steltloper. Niks mis met dat gebouw, maar het is een allemansvriend. Niet te hoog, niet te dik en vooral niet te laag – zo kun je door de kolommen het water zien. Wie goed kijkt ziet de gemiste kans van Fountainhead in het water blikkeren.
Op donderdag 11 novemver is de documentaire nog een keer te zien bij BAC, 20.00 uur, entree €5, aanmelden via mail: lezingen@bac-amsterdam.nl.
