Een paar kilometer oostelijk van IJburg ligt Forteiland Pampus. De ovalen steenklomp herbergt oude én recente geschiedenis.
In het vorige nummer van de Brug lazen we over de groene ambities van Forteiland Pampus. Nog even en Pampus is het duurzaamste Unesco-monument van de wereld. Maar het bijzonderste van Pampus is en blijft de geschiedenis van het verdedigingswerk zelf.
Stelling van Amsterdam
Forteiland Pampus werd in 1887 aangelegd in de voormalige Zuiderzee als onderdeel van de Stelling van Amsterdam. In de middeleeuwen werden indringers nog op afstand gehouden door het Muiderslot, maar in de negentiende eeuw was er meer nodig. Water was niet alleen een vijand van de lage landen, maar ook de beschermengel. Drie eeuwen lang verdedigden we ons land met een stelsel van waterlinies. De Stelling van Amsterdam was een extra verdedigingswerk ter aanvulling op de al bestaande Nieuwe Hollandse Waterlinie. Bij een buitenlandse aanval kon polderland onder water worden gezet. Met water dat hoog genoeg stond om legers met hun kanonnen en wagens tegen te houden en dat tegelijkertijd te ondiep was voor hun oorlogsvloot kon bijna elke vijandelijke inval worden gestuit.
Na de Frans-Duitse oorlog van 1870 was men bevreesd voor een aanval op het beroemde maar ouderwets beveiligde Amsterdam. Stadsmuren en -poorten stonden amper nog overeind. In een ruime boog rond de hoofdstad werden over een lengte van 135 kilometer maar liefst 45 forten gebouwd. Noordelijk kwamen verdedigingswerken bij onder meer Edam en Spijkerboor, westelijk bij Velsen en Heemstede, zuidelijk bij Uithoorn en Abcoude, oostelijk bij Muiden en, ja, Pampus.
Forteiland
‘Fort aan het Pampus’ luidt de officiële naam. Staand op maar liefst vierduizend heipaaltjes is het een combinatie van beton en baksteen. Een juweel. Binnen is het een doolhof van halfdonkere kamers en zalen die je doen vergeten in welke tijd je ook alweer leeft. Staand op dit stenen ovaal waan je je op het Colosseum in het IJmeer. Laat de wagens rennen in die acht meter brede droge gracht. Zet de gladiatoren neer en laat ten slotte de leeuwen los.
In oorlogen heeft het verdedigingswerk overigens nooit een heroïsche rol gespeeld. Zo ingenieus als Fort Pampus en de rest van de Stelling van Amsterdam ook waren, toch werden ze ingehaald door de tijd. Er kwamen granaten die muren konden doorboren. Weer wat later waren er vliegtuigen. Uitheems gevaar was niet langer verdedigbaar met een hoge waterstand. Wel schijnt het dat de Duitsers Nederland in de Eerste Wereldoorlog ongemoeid lieten omdat ze geen zin hadden in een zompige oorlog.
Slag om Pampus
Sinds 1995 prijken Fort Pampus en de rest van de Stelling van Amsterdam op de Unesco-lijst voor Werelderfgoed. Pampus is verreweg mijn favoriete fort. Los van de schoonheid heeft dat voor mij ook een persoonlijke reden. In oktober en november 2007 bracht ik vele dagen door op het eilandje. Die jaren werd Pampus gehinderd door ongewenste bezoekers die er feestjes vierden en vuur stookten. Er kwam een opknapbeurt én er werd besloten dat de enige woning op het eiland weer bewoners moest krijgen. In mijn vroegere hoedanigheid als psycholoog werd mij gevraagd uit zeven koppels het meest geschikte stel te selecteren. Ik maakte levensechte simulaties die de aspirant fortwachters – acht stellen – onder het toeziend oog van een NCRV-televisieploeg volbrachten. Onderwijl genoot ik van zonsopkomsten en -ondergangen die misschien wel nergens mooier zijn dan op deze plek.
Deze ‘Slag om Pampus’ werd gewonnen door het Amsterdamse stel Kris en Maartje. Ze bewoonden het eilandje zes jaar en brachten er hun zoontje groot. Over de enige slag die ooit op Forteiland Pampus woedde kan ik met voldoening zeggen: ik was erbij.
Foto Tony Perez
Pampus, Colosseum in het IJmeer. ‘Over de enige slag die er ooit woedde kan ik zeggen: ik was erbij’
