In september 1957 kwam het weekblad Vrij Nederland met een primeur zo verpletterend dat hoofdredacteur Smedts er een nacht niet van kon slapen. Onder de kop ‘Wanstaltige kikkers in Amsterdamse sloot’ schetste het weekblad een ‘verschrikkelijk’ toekomstperspectief waarin het lot van ‘huiveringwekkende’ amfibieën tevens het lot zou kunnen zijn van ‘hogere wezens’ – niet minder dan de mensheid zelf.
Dat wil zeggen als niet onmiddellijk begonnen werd een onooglijk slootje langs de Ringdijk aan de Oostelijke stadsrand te onderzoeken op radioactieve stoffen die volgens VN afkomstig moesten zijn van het laboratorium van het Instituut van Kernfysisch Onderzoek (IKO), de eerste wetenschappelijke instelling op het gebied van kernsplitsing in Nederland, gevestigd in een voormalige gasfabriek op de plek die sinds 2010 als het ‘Amsterdam Science Park’ internationale bekendheid geniet.
Hoe het begon. Na een telefoontje van een boer die een misvormde kikker had gevonden, besloot bioloog Dick Hillenius (1927-1987) van het Zoölogisch Museum van de Universiteit van Amsterdam ter plekke polshoogte te nemen. Gewapend met een schepnet wist hij een paar met al hun overtallige pootjes wild spartelende gedrochten uit de sloot op te vissen. De vangst viel tegen, aldus Trouw, ‘omdat er net een dag tevoren een hoeveelheid nikkelzout naar de sloot was afgevoerd, waardoor vele tientallen stekelbaarsjes dood op het water dreven.
Hillenius wist in een hoek van de sloot toch nog een aantal kikkerlarven te bemachtigen. Kikkers kon je het amper noemen: uit de voor- en achterpoten groeiden weer kleine pootjes, sommigen hadden twee koppen of groeiden er op de plaats van het scheenbeen tientallen lange dunne tenen. Er was een kikker met achterpoten die precies achterstevoren stonden, er waren kikkers met drie normale poten, er waren kikkers die op de gewrichten van voor- en achterpoten kleine pootjes hadden. Al tienduizenden kikkers waren door zijn handen gegaan, zei Hillenius, maar: ‘Ik heb nog nooit afwijkingen gezien van een gruwelijkheid als in dit geval.’ Volgens Hillenius stond het vast dat de chromosomen in de kikkerdril waren beschadigd door radioactief afval van het IKO.
Na de alarmerende publicatie in VN – ‘Er dreigt gevaar voor Nederland’ – liet professor Adriaan Aten, directeur van het IKO, aan Het Vrije Volk weten dat er geen enkel gevaar voor de gezondheid bestond. ‘Wij lozen al een paar jaar op dat slootje, omdat we nu eenmaal geen riolering hebben en er zijn stoffen die we van tijd tot tijd kwijt moeten. De bioloog die de gedeformeerde kikkers in deze sloot meteen aan radioactieve invloeden toeschrijft, weet niets van kernfysica en stralingstheorieën.’
‘De kernfysici weten niets van biologie en genetische problemen,’ kaatste Hillenius de bal terug. ‘Geen enkele bioloog zal er aan twijfelen dat dit te maken heeft met de radioactieve stoffen die daar in de sloot worden gegooid.’
De geest was uit de fles. Zeker in een tijd waarin de angst voor de atoombom sterk leefde, sloeg het nieuws in als een bom. Voor het eerst werd Nederland geconfronteerd met een heus milieuschandaal, en dat liet de pers zich niet afpakken. Journalisten en persfotografen doken op bij het slootje waar een ‘al te ijverige’ cameraman van het NTS-journaal er bijna met camera en al intuimelde. ‘Een paar misvormde kikkers lieten hun leven onder de hitte van de t.v.-lampen,’ leefde Het Parool mee.
‘Ik herinner me de misvormde kikkers nog heel goed,’ aldus Nelleke op de website ‘Geheugen van Oost’. ‘De ouders van mijn vriendinnetje Nanna hadden daar een tuinhuisje waar we elk weekend speelden, waar mijn moeder heel blij mee was, tot wij een vreemd gevormde kikker vingen. Tante Annie is nog met onze kikker naar Artis geweest om te vragen waarom er zoveel misvormde beesten gevonden werden in het tuincomplex. Later hoorden we dat er een lab chemisch afval in de slootjes loosde. Tante Annie heeft d’r moestuintje direct opgedoekt.’
Ook nadat onafhankelijk onderzoek geen enkel bewijs opleverde dat het IKO – sinds 1975 herdoopt in het Nationaal Instituut voor Kernfysica en Hoge-Energiefysica (NIKHEF) – verantwoordelijk was voor de horrorkikkers, bleef nog jarenlang een achterdochtige sfeer rond de activiteiten van het geheimzinnige instituut hangen.
Volgens professor P.C. ‘Kees’ Gugelot, in die periode bijzonder hoogleraar natuurwetenschappen en directeur van het IKO, berustte het geval van de gedeformeerde kikkers ‘zuiver op toeval’ en hadden ze overal wel gevonden kunnen worden. Hoogstens twee procent van de ‘normale mutaties’ in de sloot zou kunenn zijn veroorzaakt door radioactieve straling. Dat straling de oorzaak van de mutaties zou zijn moest zelfs ‘zeer onwaarschijnlijk worden geacht’. Dick Hillenius bleef echter zijn beschuldigende vinger richting IKO wijzen. Het is ook aan zijn vasthoudendheid te danken dat er nieuwe veiligheidseisen voor de lozing van radioactief afval kwamen.
In 2018 probeerden enkele bewoners van de studentenflat op het Science Park de gemeente Amsterdam warm te krijgen voor een ‘monument’ ter herinnering aan die bijzondere periode, in de vorm van een anderhalf meter hoge kikker met twee koppen en tien poten, te plaatsen bij het aan de Ringdijk gelegen eetcafé Maslow, maar dat liep op niets uit. De vrolijk kwakende kikkertjes die daar nu nog rondspringen zijn gelukkig zo gezond als een vis.
Foto: Bioloog Dick Hellenius gewapend met schepnet op jacht naar misvormde kikkers. (Anefo / publiek domein)
Door Peter Muller
Horrorkikkers in de sloot langs de Ringdijk
