Het automatische orgel van Mozart
Driedubbeltrillers, onmogelijke pedaalloopjes en grote grepen: wie Mozarts virtuoze orgelwerken wil uitvoeren, wordt flink uitgedaagd. Ze zijn dan ook niet voor een mens geschreven, maar voor een curieus technisch hoogstandje uit de 18de eeuw: het Flötenuhr (fluitklok). Dit zeer geavanceerde automatische orgel was destijds populair in welgestelde Weense huishoudens. Het Fokker-orgel kan de magische ervaring van het Flötenuhr laten herbeleven dankzij MIDI-techniek. Hierdoor stuurt een computer het orgel aan. Laurens de Man, winnaar van de Nederlandse muziekprijs 2024, zal zijn interpretatie van de werken op het programma niet alleen live etaleren, maar ook via door hemzelf vervaardigde muziekbestanden die automatisch door het Fokker-orgel worden afgespeeld.
De briljante Oostenrijkse componist Wolfgang Amadeus Mozart (1756-1791) was een van de eerste bekende componisten die muziek componeerde voor automatische orgels, specifiek de zogenaamde ‘fluitklokken’. In deze klokken werd naast het uurwerk ook een fluitwerk (reeks orgelpijpen) ingebouwd. Als aandrijving dienen de gewichten van de klok. Mozart schreef drie werken voor dit mechanische instrument: Fantasie: Adagio en Allegro KV 594; Fantasie KV 608 en Andante KV 616. De stukken weerspiegelen zijn genialiteit en aanpassingsvermogen aan de technologische innovaties van zijn tijd. Gezien de beperkingen van het instrument bracht de muziek voor fluitklokken specifieke uitdagingen met zich mee. Mozart slaagde er echter in om levendige en expressieve composities te creëren die de mogelijkheden van de fluitklokken goed benutten.
Door de verbetering van de trommels met pinnen en de aftastmechanieken konden de fluitklokken de melodieën telkens perfecter weergegeven. Dit leidde ertoe dat ook andere beroemde componisten zoals Haydn, Händel en Beethoven hier muziekstukken voor gingen componeren. Joseph Haydn presenteerde met zijn Drei Flötenuhrstücke de charme en het amusement in de muziek die in zijn tijd in aristocratische kringen werd gewaardeerd. Het vroege en relatief minder bekende werk Zwei Präludien durch alle Tonarten, op. 39 van Ludwig van Beethoven bestaat uit twee preludes die elk door alle toonsoorten gaan, wat een opvallend kenmerk is. Het illustreert het opmerkelijke experimenteren van Beethoven met chromatische en harmonische structuren en zijn zoektocht naar unieke expressieve mogelijkheden.
Op het programma staan daarnaast ook typische 31-toonswerken van Jan van Dijk en Anthon van der Horst, die deze werken speciaal voor het Fokker-orgel componeerden en beiden groot respect hadden voor klassieke componisten als Mozart. Het concert eindigt met het pareltje Hypervortex (2023) van de talentvolle jonge Londense componist Jago Thornton voor computergestuurd 31-toonsorgel, waarmee getoond wordt hoe een automatisch orgel in deze tijd kan klinken.
Uitvoerenden
Laurens de Man, Fokker-orgel
