Vraag twintig Amsterdammers waar de Kompaszaal is, en de kans is groot dat ze het niet weten. De herinnering aan de vaart met grote passagiersschepen is nagenoeg vervaagd. Maar zeg je erbij dat de zaal te vinden is in Loods 6, zal menigeen opgelucht antwoorden dat hij die wèl kent. Loods 6 is immers de culturele hotspot van het KNSM-eiland.
Verloedering
Het scheelde weinig of de Kompaszaal had niet meer bestaan. Nadat de vaart met grote passagiersschepen het in de jaren tachtig had afgelegd tegen de luchtvaart en het westelijk havengebied, raakten de gebouwen van de KNSM (Koninklijke Nederlandsche Stoomboot Maatschappij) in verval. De meeste werden dichtgetimmerd. De beroemde aankomst- en vertrekhal in Loods 6 trof hetzelfde lot. Ze werd min of meer bij toeval herontdekt door… krakers. In het boekje De Kompaszaal, een uitgave van de Stichting Kunstwerk Loods 6, wordt beschreven hoe dat ging. “In 1986 deed een groepje krakers een bijzondere ontdekking. Op zoek naar woon- en werkruimte braken ze Loods 6 open. Toen ze het donkere gebouw binnengingen wachtte hen een verrassing: via een fraaie entree en twee indrukwekkende trappen kwamen ze in een ruime zaal met uitzicht op het IJ. Het was de voormalige aankomst- en vertrekhal van de KNSM. De krakers besloten de Kompaszaal te respecteren en begonnen er het Open Haven Museum, gewijd aan het rijke verleden van de Amsterdamse haven.” Dat heeft tot 2002 bestaan.
De Kompaszaal van de KNSM in Loods 6 werd gebouwd in 1956, bij het 100-jarig bestaan van deze scheepvaartonderneming. Er was in de jaren na de Tweede Wereldoorlog goed verdiend en de opkomende luchtvaart dreigde een geduchte concurrent te worden. Twee redenen voor de KNSM om haar passagiers extra in de watten te leggen.
De hal is ontworpen door scheepsarchitect Johan van Tienhoven, die ook de lounge tekende van diverse grote passagiersschepen. In de rubbervloer zijn de kompassen verwerkt waaraan de zaal haar naam dankt. Of toch niet? Volgens sommigen verwijst de naam naar het kompaseiland tegenover Loods 6 in het IJ. Anderen menen dat die afkomstig is van het grote kompas dat er vroeger aan het plafond hing (tegenwoordig te zien in het Scheepvaartmuseum in Rotterdam).
Monumentale kunst
In de Kompaszaal springen enkele voorbeelden van zogeheten monumentale kunst in het oog. Dat is kunst die onderdeel is van het ontwerp van het gebouw. Dankzij de een-procents-regeling, die bepaalde dat bij overheidsprojecten 1 procent van de bouwsom aan kunst besteed moest worden, was deze kunstvorm in de jaren vijftig en zestig populair. In het trappenhuis zijn twee grijze mozaïeken te zien uit 1960. Kunstenaar Dick ten Hoedt verbeeldde hierin onder meer het thema Afscheid. Vrolijke afbeeldingen zijn het niet. In het boekje van de Stichting Kunstwerk worden ze als ‘dramatisch’ betiteld. Heel anders is de enorme muurschildering van Cuno van den Steene in de zaal zelf. Prachtig. In warme kleuren wordt er de band tussen Nederland en de West uitgebeeld: een vrouw in het water, omringd door kinderen. Zij is waarschijnlijk Atlanta, de mythische figuur die de Atlantische Oceaan symboliseert. De zes blote kinderen verbeelden de zes eilanden van de Antillen, populaire bestemmingen van de KNSM. Bij een bezoek aan deze zaal verdient deze muurschildering speciale aandacht. In de tegenoverliggende oostmuur zitten enkele ramen van Lex Horn. Deze dienden niet alleen ter decoratie, maar zorgden er ook voor dat de mensen in de zaal niet in het zicht zaten van een aangrenzend kantoorgebouw.
Vernieuwing
Het verval van de Kompaszaal hing samen met de algemene achteruitgang van het KNSM-eiland in de jaren tachtig. De meeste gebouwen werden toen verlaten. Er was al besloten dat in het Oostelijk Havengebied een woonwijk aangelegd zou worden, maar de uitvoering daarvan liet op zich wachten. Krakers en kunstenaars namen leegstaande gebouwen in bezit. In die tijd werd de Kompaszaal herontdekt. Wat begonnen was als een idealistische kraak- en kunstenaarsscene liep echter al snel uit de hand. Uit heel Europa kwamen anarchisten, drugsgebruikers en andere stadsnomaden naar het KNSM-eiland, dat een soort vrijstaat was geworden.
In de eerste plannen van de Dienst Ruimtelijke Ordening was bepaald dat alle oude gebouwen op het KNSM-eiland gesloopt zouden worden. Mede dankzij de buurtbewoners (veelal krakers en kunstenaars) en enkele woningbouwverenigingen verdwenen die plannen gelukkig in de prullenbak en werd stedenbouwkundige Jo Coenen ingeschakeld om een totaalplan te maken dat rekening hield met de historie van het eiland. In die plannen paste het behoud van Loods 6 en de daarin gelegen Kompaszaal. De zaal herbergt nu een grand café.
De Kompaszaal op KNSM-eiland is het tweede deel in een serie over historische plekken in Oostelijk Amsterdam (en omstreken). Lees hier deel 1.
(research: Gerard Goudriaan)