Adriaan Dortsman, een architect uit de Gouden Eeuw als onderwerp? Ik zie de lezer van mijn column al verbaasd opkijken. Inderdaad, ik schrijf normaal gesproken over architectuur van nu en over gebouwen die net uit de steigers komen.
Er is wel een overeenkomst tussen toen en nu. De bouwkavels aan de pas aangelegde grachten werden destijds uitgegeven aan particulieren, veelal koopmannen en regenten. De bouwkavels die tegenwoordig worden uitgegeven aan particulieren op IJburg, Zeeburgereiland, in Noord en overige delen van de stad zijn een voortzetting van deze vorm van stedenbouw.
De bebouwing van de grachtengordel is niet in een paar jaar van de grond gekomen. De aanleg van de grachten en het uitgeven van bouwkavels begon in 1613 aan de zijde van het IJ en liep door tot aan de Leidsegracht. Vanaf 1663 werd verder gebouwd tot aan de Amstel. In de tussentijd stonden panden soms jarenlang solitair aan de gracht, met braakliggende bouwkavels eromheen.
Er werden kavels van verschillende afmetingen uitgegeven. Die aan de Herengracht waren duurder dan die aan de Keizersgracht. De Prinsengracht was betaalbaar, hier vestigden zich veel bedrijven. Wie het zich kon veroorloven kocht een dubbel kavel, waarmee een pand van vijftien meter breed mogelijk werd.
Het begin van de carrière van Adriaan Dortsman viel samen met een hausse aan bouwactiviteiten die optrad na de voltooiing van het Stadhuis op de Dam in 1660. Metselaars, timmerlieden en ambachtslieden stonden klaar om door te werken aan de grachtenpanden. De hausse eindigde abrupt in het rampjaar 1672. In de tussenliggende periode van ongeveer en decennium heeft Dortsman een tiental grachtenpanden gerealiseerd, vrijwel alle op dubbele kavels.
Een ontwerp van Dortsman herken je op afstand. Hij liet zich inspireren door de Italiaanse architect Palladio. Palladio op zijn beurt greep terug op de klassieke Romeinse architectuur die door Vitruvius is opgetekend. Een gebouw in deze stijl is te herkennen aan een indrukwekkende rechte kroonlijst waarachter de daken schuilgaan. De kroonlijst is geleed door trigliefen, haast onzichtbare attiekramen zijn ritmisch geplaatst tussen de trigliefen. Boven de kroonlijst mocht Dortsman graag een robuuste balustrade van flesballusters maken.
Een trapgevel, halsgevel of klokgevel kreeg Dortsman niet uit zijn vingers. Zelfs een timpaan boven de kroonlijst kwam er niet in. Dortsman werd de drager van de zogenaamde Strakke Stijl. Tijdgenoten als architect Philips Vingboons werden geïnspireerd door de barokke Franse stijl. Zij ontwierpen rijkversierde gevels met Korinthische zuilen en guirlandes. Dit maakt het herkennen van een ontwerp van Dortsman heel eenvoudig: als er een guirlande aan de gevel zit, is het geen Dortsman.
Mijn favoriete grachtenpand is Amstel 216, een ontwerp van Dortsman. De gevel is uitgevoerd in gegroefd zandsteen. Het steen heeft een prachtig geelbruin patin, veel verfijnder dan de gebruikelijke baksteen gevels. Over een breedte van vijftien meter zijn slechts drie ramen gemaakt, waardoor de verhouding tussen raam en gevel geperfectioneerd kon worden. Aan de perfecte verhoudingen en de positionering van de ramen herken je een ontwerp van Dortsman.
Reacties naar jved@dorensarchitects.nl
5 sterren voor Dortsman: ‘Een trapgevel, halsgevel of klokgevel kreeg hij niet uit zijn vingers’
